زیتون در دیدگاه طب سنتی ایرانی

زیتون گیاهی است متعلق به تیرة اولئاسه با نام علمی Olea europaea دارای درختی بزرگ با چوب سخت که جرم آن روغنی است، و قابلیت اشتعال بالایی دارد و به دلیل روغنی بودن، برگ آن نمی‌ریزد و همیشه سبز است. حکما به دو نوع درخت زیتون بُستانی و برّی اشاره نمود‌ه‌اند. نوع بستانی آن بزرگ‌تر و با بر‌ های درشت تر و آبدارتر می‌باشد. قوة قابضة اجزای زیتون بری، بیشتر از نوع بستانی است که در درمان اعضای خاص، کاربرد دارد؛ مثلا از آنجا که قبض شدید برای چشم ناخوشایند است، در معالجة امراض این عضو از عصارة برگ زیتون بُستانی که قوة قبض کمتری دارد، استفاده می‌شود. در ادامه جهت روشن شدن بیشتر ماهیت زیتون، نگاهی به مراحل رسیدن میوة زیتون بر اساس کتاب الشّامل می‌اندازیم که بدین ترتیب، تغییرات تکوّنی زیتون وخواص نشات گرفته از آن بهتر مشخص می‌شود.

میوه زیتون
میوه زیتون خام در ابتدای تکون، بسیار عفص می‌باشد، و با گذشت زمان، رسیده و شیرین می‌شود، و این بر خلاف میوة انگور است. پس از عفوصت، ابتدا قابض، بعد ترش(غوره)، و سپس شیرین می‌شود؛ علت این است که در میوة انگور، جزء مائی نسبت به جزء ارضی، غلبه دارد و به همین دلیل، جوهر میوة انگور، لطيف و شديدالبرد است، و آن به دلیل جزء مائی است؛ زیرا ماء نسبت به دیگر عناصر اربعه، اَبرد می‌باشد. بر این اساس، تلطيف جوهر میوة نارس انگور تحت تأثیر حرارت خورشید بیش از تسخين آن است، و چون قوامش از کثیفی مطلق به اعتدال می‌رسد، در حالی که هنوز سرد است، طعم قابض می‌یابد با گذشت زمان بر لطافت قوامش افزوده، و از برودتش کاسته و لذا حامض می‌شود؛ چون جوهر حامض لطیف و بارد به اعتدال است. این مائیّت در اثر اندک حرارتی ذوبان یافته و موجب لطافت قوام می‌شود، و با افزایش حرارت مائیت تحلیل بیشتری یافته، دوباره قوام و غلیظ می‌شود، و از اثر حرارت بر جوهر غلیظ، طعم حُلوّ حادث می‌گردد. به همین دلیل است که میوة انگور در پایان بعد از حموضت، شیرین می‌شود. در حالیکه زیتون ارضيت كثير و قوام غلیظ دارد، و به رغم اینکه غليظ القوام است، به علت قلي‌ المائيت بودنش، شدید البرد نیست. در واقع غلظت زیتون در ابتدا از برودتش بیشتر است .پس تلطیف قوامش سخ‌تر از تسخينش است. به بیان دیگر، تعدیل دمایش راحت تر از تعديل قوامش است، و به همین علت حرارت خورشید ابتدا زیتون را حلو و سپس آن را لطیف می‌کند؛ چون جوهر حُلّو از جوهر عفص، لطیفتر است، و همین مطلب دليل حلو شدن زیتون بدون ترش شدن می‌باشد.
در این هنگام، دهنیت زیتون نیز افزایش مییابد؛ چون حرارت، مقداری زیاد از مائیت آن را به هوائیت تبدیل کرده و حدوث دهنیت را افزایش می‌دهد؛ زیرا جوهر دهن دارای هوائیت کثیر، مائیت قلیل و ارضیت لطیف است، و به همین جهت از زیتون رسیده، روغن بیشتری نسبت به زیتون خام استخراج می‌شود.
درک دقیق‌تر نحوة تکوین طعوم مختلف، طبیعت و افعال کلی زیتون: میوة زیتون خام، سرد و یابس است، و علت يبوستش قلت مائیت و کثرت ارضیت است و علت برودتش دهنیت کم زیتون خام است، لذا هوائيتش کم است، و اکثر جوهر آن را ارضيت بارده عفصه تشکیل می‌دهد؛ پس لامحاله سرد است. میوة زیتون رسیده که سیاه و شیرین است، گرم و خشک است، وگرمی آن به دو دلیل است:
یکی چون حلویت از حرارت معتدل در ارضیت حادث می‌شود، کثیرالهوائيت بودن می‌تواند مزاج زیتون را رطب کند، اما از آنجا که زیتون دوا است، و هوائیت نقشی در ترطيب بدن ندارد، پس زیتون لامحاله يابس است. در واقع، زیتون في نفسه رطب است و به دلیل دوا بودنش يابس. میوة زیتون خام، بارد یابس عفص است، پس لامحاله، رادع، مكثف، مقوی، قابض و جمع کنندة اجزای عضو است، و به جهت حرارتش، محلل و ملين، و به دلیل روغنی بودنش، بسیار نرم‌کننده و در نتیجه سست آور است. برگ و شاخه‌های زیتون نیز مانند زیتون نارس، سرد وخشک هست. زیتون خام نسبت به زیتون رسیده، روغن کمتری دارد؛ لذا پس از خوردن، مقدار کمی از آن به سمت اعضای سر متصاعد شده و تاثیرش در اعضای سر بسیار کم می‌باشد. از طرفی، ارضيت حار لطيف درون زیتون رسیده بهراحتی قابل اشتعال وتصاعد می‌باشد؛ لذا پس از رسیدن به معده در اثر گرم شدن، ابخرة زیادی از آن متصاعد شده و به سمت دماغ می‌رود که به سبب حرارت و خشکی، مزاج دماغ را فاسد می‌گرداند؛ بنابراین خوردن زیتون رسیده موجب صداع،کدورت حواس و تاری دید می‌شود، در حالیکه ضماد آرد تهیه شده از میوة زیتون نارس، بر روی زخم‌های عمیق و چرکین سر موجب بهبودی و پاکسازی آ‌ن ها می‌گردد.
همانطور که قبلا ذکر شد، میوة زیتون به دلیل ارضيت و غلظت زیاد ،نفوذی بسیار کم در اعضای دیگر دارد؛ بنابراین در مصرف خوراکی، تاثیر آن در اعضای داخل قفسة صدری ناچیز است، ولی گفته شده اگر هستة زیتون سیاه به تنهایی یا همراه زیتون سوزانده شود، دود آن برای بیماری‌های ریوی از جمله بیماری ربو مفید است، که این اثر ناشی از خاصیت تلطيف به همراه تقویت دود زیتون می‌باشد. قابل توجه اینکه حكما، خوردن زیاد زیتون را مضر ریه‌ها دانسته و مصلح آن را عسل ذکر نمود‌ه‌اند.

افعال زیتون در گوارش
در دستگاه گوارش به دلیل آنکه مقدار کمی از زیتون خورده شده به صورت بخار به سمت سر و سینه می‌رود؛ لذا میزان تماس و تاثیر آن بر دستگاه گوارش، بسیار قوی است. زیتون نارس شور، به شدت معده را تقویت کرده و اشتها را باز می‌کند، که به علت قوة قابضه و تقویت آن است، و مخصوصا اگر به سرکه پرورده باشند، قوة هاضمه را بیشتر تقویت می‌نماید. میوة زیتون رسیده، معده را سست کرده، مضرآن است و زود فاسد می‌گردد، و پس از هضم، ابتدا به صفرا تبدیل شده و سپس متعفن گردیده و تبدیل به سودا می‌شود. هر دو نوع زیتون، هضمی سخت دارند، ولی زیتون نارس، هضم سخت‌تری دارد. زیتون سرکه انداخته، هضم بهتری از سایرین دارد. بهترین نوع میوة زیتون، سبز و رسیدة آن است که در آب نمک پرورده باشند، و همراه غذا خورده شود نه قبل و نه بعد از آن، که در این صورت، مقوی معده و اشتها آور است، ولی از طرفی موجب يبوست، بی خوابی ولاغری می‌شود،که برای اصلاح عوارض آن می‌توان از مغز گردو، بادام، انواع روغن‌ها وسرکه استفاده کرد تا از ایجاد عوارض مذکور پیشگیری نماید.
زیتون یاقوتی رنگ، زیتونی است که هنوز کاملا نرسیده، لذا موافق معده نمی باشد، ولی چون قوه قبض کمی دارد، سرعت هضمش بیش از نارس سبز است. از جمله خواص میوة زیتون اینکه ضماد زیتون نارس جهت درمان سوختگی با آتش مفید است. حکما به خاصیت محرک باه بودن میوة زیتون اشاره نموده‌اند، و این موضوع در پژوهش‌های جانوری انجام شده روی نوعی موش صحرایی بدین شکل آمده که: «عصارة برگ زیتون، اثرات جانبی دیابت بر میزان گنادوتروپین‌ها، هورمون‌ها را کاهش می‌دهد. قابل ذکر است که ابن سینا در قانون به خوردن میوة زیتون که بدن را از آسيب سرما حفظ می‌کند، اشاره می‌نماید.

افعال دارویی برگ زیتون در بدن
افعال برگ زیتون در اعضا سر: مضمضة محلول برگ پختة زیتون در حالیکه هنوز گرم است، سردرد ناشی از سرما را تسکین داده و همچنین ریختن آن بر روی سر برای سر درد مفید است، و در این رابطه داروی ارزشمندی به حساب می‌آید. برگ زیتون جویده شده، وقتی روی زخم‌های داخل دهان و آفت دهانی گذاشته شود، سبب از بین رفتن آنها می‌شود. برگ زیتون برّی به دلایلی که ذکر شد، جهت آفت‌های دهانی و زخم‌های داخل دهان، مفیدتر است؛ همچنین عصارة برگ زیتون یا برگ جویده شده یا پخته شدة آن، اگر در دهان نگاه داشته شود، جهت کرم خوردگی دندان مفید است. در ذخیرة خوارزمشاهی آمده، اگر برگ زیتون را در آب غوره بپزند تا مانند انگبین شود و بر روی دندان پوسیده قرار دهند، موجب افتادن دندان می‌شود. عصارة برگ زیتون در بیماری‌های چشمی هم کاربرد دارد؛ از جمله اینکه اگر به صورت قطره در چشم چکانده شود جهت زخم های داخل چشم و همچنین ورم های چشمی مفید است.

منبع: فاطمه نوجوان، سیّد رضا وکیلی نیا، نشریة طب سنتی اسلام و ایران
تابستان 1396، شمارة30، علمی- پژوهشی