مصحف شریف

از نخستین روزهای نزول قرآن كریم، مسلمانان به جمع­ آوری و كتابت و حفاظت این كتاب آسمانی اهتمام ویژه­ ای داشتند. امروزه تعداد زیادی از دست­نوشته­ های كهن قرآن كریم در سرتاسر جهان وجود دارد. معرّفی و بررسی این قرآن­ ها علاوه بر آنكه می­‌تواند میزان اهتمام مسلمانان به این كتاب شریف را نشان دهد در عین حال می‌­تواند مطالب جدیدی را به معلومات گذشته ما بیفزاید. از جمله این قرآن­‌ها قرآن حاضر است كه در ادامه به معرّفی اجمالی آن می­‌پردازیم.
معرّفی نسخه
نسخه اصلِ قرآنِ حاضر با شماره w. 563 (563 والترز) در كتابخانه والترز ایالات متّحده نگهداری می­‌شود. این قرآن كه دارای 551 برگ است و در قطعی بزرگ نوشته شده به احتمال زیاد در سده نهم هجری و در دوره حكومت تیموریان در شبه قاره هند در شمال این سرزمین كتابت شده است. در این قرآن هیچ اشاره­‌ای به كاتب یا مذهّب یا سال كتابت آن نشده است. امّا وجود مُهر سلطان بایزید دوم (886 – 917 هـ. / 1481 – 1512 م.) در برگ ر/8، و نوع خطّ و آرایه­‌های به كار رفته در این قرآن  احتمال كتابت این قرآن در سده نهم هجری را تقویت می­‌كند. در برگ ر/3 قرآن حاضر یك جمله وقف مربوط به بارگاه سلطان عثمان خان (6-432 هـ. / 1027 – 1031 م.) وجود دارد كه به مرور زمان كم­رنگ شده است. نكته مهمّی كه در این قرآن مشاهده می­‌شود نشانه­‌های زیادی است كه بر تصحیح آن از سوی كاتب یا شخصی آشنا به اصول كتابت و قرائت قرآن دلالت دارد. البتّه این، بدان معنی نیست كه قرآن حاضر بی­‌غلط است.
مشخّصات هنری قرآن
مشخّصات هنری این قرآن را در دو بخش توضیح می­‌دهیم : خط، و تذهیبب و صفحه­‌آرایی.
خطّ
متن اصلی این قرآن با خطّ محقّق نوشته شده است. هرچند كلیت خطّ موجود به خطّ محقّق ایرانی نزدیك است ولی سیاق كلمات و اتّصالات و دندانه­‌ها مبتنی بر شیوه هندی است. با توجّه به تسلّط كاتب بر قواعد كلاسیك خطّ محقّق ایرانی، وی باید از جمله هنرمندان ایرانی باشد كه در دوره تیموری به هندوستان مهاجرت كردند. خطّ محقّق این قرآن در مقایسه با نمونه­‌هایی كه از هنرمندان هندی همین دوره برجای مانده از عیاری بالاتر، و در مقایسه با آثار برجای­ مانده از هنرمندان ایرانی از سطح پایین­ تری برخوردار است. كاتب، كلّ متن اصلی را با مركّب مشكی كتابت كرده، و تنها لفظ جلالة الـله و جملات آغازین اجزاء و عبارت بَسمَلَه و برخی حروف افزوده شده را با طلا نوشته است. البتّه وی در نگارش برخی نشانه­ ها از رنگ­های قرمز و آبی و طلا نیز استفاده كرده است. شكل گل­آیه­ ها نیز عمدتاً با طلا نوشته شده است. در میان سطور قرآن كریم ترجمه فارسی آیات با خطّ نسخ و به رنگ قرمز نوشته شده است. در حاشیه این قرآن شیوه قرائت كلمات قرآن بر اساس قرات هفت گانه به سه رنگ قرمز و آبی و طلایی نوشته و توضیح داده شده است. خطّ كلمات قرآنی این بخش نیز محقّق است كه در مقایسه با خطّ متن اصلی از عیار بالاتری برخوردار است. توضیحات این بخش نیز به خطّ نَسخ نوشته شده است. این احتمال وجود دارد این بخش توسّط شخصی جز كاتب اصلی قرآن نوشته شده باشد. البتّه در صفحات آغازین قرآن تا برگ الف/8 حاشیه­ نویسی با خطّی كاملاً متفاوت نوشته كه به شیوه هندی نزدیك­تر است و به احتمال زیاد توسّط شخصی جز كاتب اصلی كتابت شده است. استفاده از رنگ­های مختلف و طلا در كتابت متن اصلی و متن حاشیه، به لحاظ بصری، حسّی خوش­آیند را به بیننده منتقل می­كند.
تذهیب و صفحه آرایی
تذهیب و آرایه­ های به كار رفته در قرآن حاضر از جمله نقوش و علائم و تناسبات و نشانه­ ها و جدول­كشی­ ها و هندسه به كار رفته در آنها همگی هندی و كشمیری هستند. اساس این تركیبات بر خلاف اساس تزئینات ایرانی خطوط و اشكال هندسی است. حتّی نسبت­ های صفحه­ آرایی این قرآن در منطقه شبه قاره شایع­تر است تا در ایران. در مجموع تذهیب این قرآن از عیار بالایی برخوردار نمی­‌باشد. این قرآن با سرلوح­ه‌ای مذهّب شروع می­شود. در بخشی از این سرلوح­ ها نام هفت قاری معروف و راویان ایشان (جمعاً 21 نام و 21 رمز) با طلا نوشته شده است. به نظر می­رسد كار دورگیری این قسمت توسّط شخصی صورت گرفته كه زیاد به كار خود وارد نبوده است چرا كه نتیجه حاصل قابل قبول نمی­باشد. متن اصلی قرآن درون كادری ساده كه با دو خطّ آبی و طلایی ترسیم شده كتابت شده است. هر سوره نیز دارای كتیبه­‌ای است كه نام سوره و تعداد آیات­اش در آن نوشته شده است. در حاشیه صفحات این قرآن مواردی چون : رُكوع (ع) و خَمس (پنج آیه) و عَشر (ده آیه)، و تقسیماتی مانند : رُبع و ثُلث و نصف و جزء درون تُرَنج­ها و كادرهایی متنوّع و رنگارنگ نوشته شده است. در همین قسمت قرائت مختلف كلمات به شكلی دقیق و مبسوط نوشته شده است كه در ادامه در مورد آن توضیح خواهیم داد. آستربدرقه این قرآن چرم قرمز مایل به قهوه­ای است كه آیات 77 تا 80 سوره واقعه روی آن نوشته شده است.
قرائت
كاتب، متن اصلی قرآن را به روایت حَفص از قرائت عاصم كتابت كرده است. در این دوره، این روایت در سراسر مناطق شرقی جهان اسلام رایج بوده است. وی در حاشیه صفحات قرائت كلمات اختلافی را به قرائت قرّاء سبعه / هفتگانه و راویان ایشان (هر قاری دو راوی) نقل كرده است. این كار نشان از تبحّر كاتب در علم قرائت دارد. وی در حاشیة برخی صفحات از استاد خود با عنوان علم الحقّ والدین نام می­برد، برای مثال در حاشیه برگ ب/9 می­گوید : «… كذا سُمع من الامام عَلَم الحقّ والدین – سلّمه الـله تعالی عن الآفات فی الدارَین». كاتب در صفحات آغازین قرآن اسامی قاریان سبعه و راویان ایشان را در چهار كتیبه مُذَهَّب نوشته و به رموز آنها بر اساس قصیده شاطبیه اشاره كرده است. وی در حاشیه همین صفحات به تعداد اختلافات این قاریان در سوره­ های مختلف قرآن كریم اشاره كرده است كه این كار تا صفحه آخر قرآن كه شامل سوره ناس است ادامه دارد. در صفحه نخستین قرآن متنی تجویدی وجود دارد كه از ابتدا ناقص است و احتمالاً بخشی از یك كتاب تجویدی می­باشد.
رسم­الخط
از جمله موارد قابل توجّه در این قرآن كریم چگونگی كتابت حروف و كلمات آن و همچنین توضیحاتی است كه در این خصوص در حاشیه قرآن نوشته شده است. پیش از آن كه به رسم­الخطّ این قرآن بپردازیم لازم به ذكر است كه علمای علوم قرآنی اهتمام خاصّی به چگونگی كتابت حروف قرآن كریم داشته ­اند. به نظر ایشان تغییر رسم­ الخطّ قرآن كریم كه از زمان صدر اسلام تاكنون محفوظ مانده از جمله مصادیق تحریف قرآن به شمار می­‌آید لذا بر كاتبان است تا رسم­ الخطّ قرآن را بر اساس آنچه در منابع معروف ذكر شده اختیار نمایند. از میان علمای رسم­ الخطّ قرآن كریم دو نفر بیش از دیگران شهرت دارند كه هر دو اهل اندلس­‌اند. نفر اوّل ابوعَمرو دانی (د. 444 هـ.) مؤلّف كتاب المُقنع فی معرفة مرسوم مَصاحف اهل الامصار است، و دیگری شاگرد وی ابوداود سلیمان بن نَجاح (د. 496 هـ.) مؤلّف آثار متعدّد در این شاخه از علوم قرآنی. آثار علما و قاریان در این باب، كه در قرون متمادی پس از این دوره به رشته تحریر درآمده است، عمدتاً بر اساس اقوال این دو نفر می­باشند. نكته قابل توجّه آن كه در مناطق غرب جهان اسلام[1] اقوال ابوداود بیشتر رایج بوده و در مناطق شرقی معمولاً نظرات ابوعَمرو رایج بوده است. در قرآن حاضر كاتب، حروف و كلمات را بر اساس نظرات ابوعَمرو كتابت كرده و در حاشیه صفحات نیز به نقل اقوالی از كتاب المُقنع پرداخته است. وی پس از اتمام عبارات كتاب رمز (مقـ) را كه مخفّف كتاب المُقنع است ثبت كرده است. كاتب در انتهای برخی از توضیحات حاشیه حرف (ش) را نوشته كه احتمالاً منظور یكی از شارحان رائیه شاطبی است. كاتب قرآن حاضر در برخی موارد به چگونگی كتابت كلمات در قرآنی كه آن را مُصحَف الخراسان (كذا) می­نامد اشاره می­كند. معمولاً رسم­الخطّ مُصحَف خراسان با آنچه از دانی نقل شده مغایرت دارد. وی نخستین بار در حاشیه برگ ب/18 از این قرآن نام می­برد :
«سَیئَة : فی جمیع القرآن بیاء واحدة فی مُصحَف الخراسان، الّا فی موضع واحد : ﴿مَن عَمِلَ سَیئَةً﴾ فی الطَول بیاءَین. والمفهوم من الرائیة والمُقنع بیاءَین فی جمیع القرآن.» منظور از رائیه در متن فوق قصیده عقیلة اتراب القصائد سروده شاطبی (د. 590) است. شاطبی در این قصیده كتاب المُقنع را به نظم آورده است. كاتب برخی اوقات به هنگام نقل از رائیه كلمه رائیه یا حرف (ر) را ذكر می­كند. كاتب در برگ ب/36 به نظرات شخصی به نام شیخ ابوالفضل اشاره می­كند: «ذكر الشیخ ابوالفضل انّ فی بعض المصاحف ﴿وَلَاَمَةٌ﴾ بزیادة الف، وهذا غرائب (كذا)، لانّ المتقدّمین ذكروا انّ كلّ ما فی القرآن من لام دخلت للتأكید علی الف الوصل او قطع فانّه بالف واحدة الّا فی ثلاثة مواضع … » منظور از ابوالفضل، عبدالرحمن بن احمد بن حسن بن بُندار معروف به مُقری رازی (د. 454 هـ. ق.) است كه آثاری در قراآت و رسم­الخطّ و فضائل القرآن و جز آن دارد.[2]
كاتب در برگ الف/43 نیز، به یكی از اساتید خود با عنوان كمال­الملّة والدین اشاره می­كند: «اَولِـیاؤُهُم : كذا كُتب فی مُصحَف الخراسان، وهكذا فُهم من الرائیة علی طریق الاختلاف، الّا انّ اثباتَ الالف من الرائیة والسماع من المخدوم مولانا كمال الملّة والدین قولُ صاحب الرائیة، وفی الف البناء الی آخره هذه الجملة یجعل ان یكون معطوفة علی قوله : ﴿ان اَولِـیاه﴾، فیكون فی حذف الف البناء اختلاف كما فی حذف واو ﴿ان اَولِـیاؤُه﴾، فعلی هذا سیستقیم كتابة مُصحَف الخراسان فانّه اثبتَ الالفَ فی قوله : ﴿اَولِیاؤهُمُ الطاغوت﴾ فی البقرة، و ﴿اِلی اَولِـیائكُم﴾ فی الاحزاب، و ﴿نَحنُ اَولِـیاؤُكُم﴾ فی فصّلت، و ﴿اِن اَولِـیاؤُهُ اِلّا المُتّقون﴾ فی الانفال؛ وحذف فی قوله – تعالی : ﴿وَقالَ اَولِـیاؤُهُم﴾ فی الانعام، و ﴿لَیرجونَ اِلی اولِیائهِم﴾ عملاً بالقولَین . تمّ» وی در برگ الف/365 نیز به قرآن شخصی به نام شمس­الدین چلبی اشاره می­كند : «مِمّا مَلَكَت : موصولة فی مُصحَف الخراسان، والمفهوم من الرائیة والمُقنع مقطوع كما فی المتن، وهكذا فی حمائل الرسم، ونسخة الرسم [لـ]مولانا شمس­الدین چلبی» وی در برگ الف / 366 مجدّداً به نسخه چلبی اشاره می­كند. با بررسی كه شد هیچ اطلاعاتی از كمال­الملة والدین و همچنین شمس­الدین چلبی به دست نیامد. امّا همانطور كه كاتب می­گوید كمال­الملّة والدین استاد وی بوده است.
نشانه­ های تجویدی و جز آن
در این قرآن نشانه­ های تجویدی زیادی به كار نرفته است. این نشانه­ ها عبارتند از :
– حرف (ن) كوچك به دو رنگ طلایی و قرمز و مشكی برای نشان دادن اظهار تنوین و نون ساكن.
– شكل ویرگول (،) درشتِ طلایی­رنگ و گاه قرمز رنگ در زیر یا روی حرف میم ضمیر برای نشان دادن صله میمی.
– علامت مد، كه به شكل ساده و با مركّب مشكی نوشته شده است.
در این قرآن علائم وقف : (ز، ص، صلی، ج، ط، قف، مـ، ق) با رنگ آبی نوشته شده­اند. علامت (لا) نیز با مركّب مشكی در كنار این علائم یا به صورت مستقل نوشته شده است.
شمارش / عَدّ آیات
از جمله مسائل مطرح در كتابت قرآن كریم شمارش آیات آن است. در خصوص شمارش / عَدّ آیات روایات و نقل­های متعدّدی وجود دارند. بر اساس این اقوال شش شیوه مشهور در شمارش / عَدّ آیات وجود دارد كه عبارت­اند از : عَدّ مكّی، عَدّ مدنی اوّل، عَدّ مدنی اخیر، عَدّ كوفی، عَدّ بصری، عَدّ شامی. از اهل حِمص در شام نیز عددی مخالف با اهل شام نقل شده است. به نظر می­رسد كاتب قرآن مورد نظر ما، گل­آیه­ ها را طبق شمارش / عَدّ كوفی مشخّص كرده باشد ولی ارقامی كه در كتیبه یا سرسورة هر سوره ذكر شده گاه با این شمارش منافات دارد و گاه اصلاً غلط است، مانند : سوره طور كه آیات آن 44 آیه ذكر شده در حالی كه در هیچ روایتی این عدد نقل نشده است. نكته دیگری كه در این خصوص جلب توجّه می­كند آن است كه كاتب برای عبارت بَسمَله در همه سوره­ها یك گل­آیه قرار داده كه خلاف روال معمول است. شاید این كار دلیلی بر شیعه بودن كاتب باشد.
ترجمه
به نظر نمی­‌رسد ترجمه این قرآن، خیلی كهن باشد. احتمالاً این ترجمه در زمان كتابت قرآن (سدة نهم) نوشته شده است. با این حال اظهار نظر قطعی در این خصوص را به اهل آن وامی­گذاریم. 

دکتر سیّد حسین مرعشی
استادیار دانشگاه شیراز