فعل و انفعالات عالم طبیعت

در میان علوم قدیم، طبیعیات، زیر مجموعه‌ای از حکمت به معنای عام آن محسوب می‌شد که با کمال تأسف، چندین قرن است با اشکالات واهی و سستی که بر آن وارد شده، متروک و مهجور واقع شده است. تا چندین قرن پیش، وقتی صحبت از حکمت می‌شد، سه شاخۀ طبیعیات، الهیات و ریاضیات به عنوان زیرمجموعه‌های آن به ذهن متبادر می‌شد؛ اما پس از گذشت چند قرن در اثر نفوذ مدرنیته ابتدا ریاضیات از دل حکمت بیرون کشیده شد و سپس طبیعیات نیز پس از مقاومت‌هایی، سرانجام در دو قرن اخیر به برادر خود، ریاضیات، پیوست؛ تا جایی که حتی در قرن گذشته در هیچ یک از کتاب‌های حکمی، نه اثری از طبیعیات وجود دارد و نه از ریاضیات. حکمت فقط شامل الهیات نیست، بلکه حکمت نظری برای شناخت تمام مراتب وجود است که صحبت از آن مراتب نیز، در دل عوارض ذاتی وجود قرار دارد؛ همان‌طور که حکمت عملی نیز فقط اختصاص به اخلاق ندارد و وظیفۀ ساختن ساحت‌های خانواده و اجتماع را نیز دارد. یکی از ضربات اساسی که از نفوذ استعمار بر تمدن اسلامی وارد شد این بود که برای همۀ مسلمانان، اعم از خواص و عوام، جا انداختند که علوم قدیم منسوخ شده است تا جایی که حتی اکثریت قاطع علما نیز فریب این حرف‌ها را خوردند و از تعلیم و تدریس این علوم کنار کشیدند. به مرور، علومی مانند طبیعیات از حوزه‌های علمیه و مکتب‌خانه‌ها ربوده شد و کتاب‌های حاوی این علوم به کتابخانه‌های آن سوی مرزها برده شد. غربی‌ها از این کتب استفاده‌ها بردند و برای ما جا انداختند که این علوم، منسوخ شده و به این ترتیب، دست ما را به بهانۀ منسوخ شدن، از آن علوم کوتاه کردند.