دوا درمان در روزگاران کهن

این کتاب دایره‌المعارفی بزرگ از دانش پزشکی کهن است که نویسنده، آن را در دو جزء برای کتابخانه عضدالدوله دیلمی تالیف کرده است.  کتاب مذکور در تاریخ طب اسلامی به ملکی یا کناش ملکی مشهوراست، و از منابع مهم در دانش طب سنتی محسوب می‌شود.

نسخه حاضر، تألیف خواجه عبدالرحمان بن سیف الدین غزنوی و متعلق به قرن دهم و عصر صفویه می باشد، از جمله نسخ نادر در موسیقی است که مؤلف آن، با اقتباس از آثار عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی اقدام به تهیه و تألیف آن نموده است. بیان دستگاه ها و مقام ها و گوشه ها در آواز، همان است که در آثار مراغی دیده می شود. آنچه این رساله را از دیگر کتب و رسایل هم طراز خود در علم موسیقی متمایز می سازد بیان خاصیت درمانی علم موسیقی در درمان و رفع بعضی امراض است که میتواند کاربردی و مفید باشد. دیگر شاخصه آن مصور بودن آن است به تصاویری که محتوای آن در علم موسیقی است.

کتابی است ارزشمند اثر ابو علی یحیی بن عیسی بن جزله بغدادی. مولف برای هر یک از بیماری ها جدول دوازده خانه‌ای مشخص کرده است که شامل نام بیماری، مزاج، سن، فصل، منطقه، شدت و ضعف بیماری، علل، نشانه ها، مداوا با داروهایی که خاصیت گرمی و سردی دارند، تدبیر ملکی، درمان با آسانترین دارو و درمان عمومی. کتاب کلا دارای 44 جدول ۸ خانه ای نیز است که جمعا 352 نوع بیماری را شرح داده، روش درمان آنها را می آموزد. ابن جزله در این کتاب پس از مقدمه ای در تعریف و فواید طب و ذکر فهرست ابواب و رووس مطالب جداول، پس از عنوان «الکلام علی الامراض و عللها و علاماتها» به ذکر تدابیر امراض و خصوصیات هر یک پرداخته است.

دغل‌العین کهن‌ترین کتاب درسی چشم پزشکی است که در آن لغات و اصطلاحات یونانی و فارسی به چشم میخورند که براساس نسخه ای کهن در کتابخانه تیمورپاشای قاهره تصحیح شده است. معرفة محنة الکحالین که در آن به شرح و توضیح طبقات و رطوبات چشم و برخی امراض آن پرداخته و گاه معادل یونانی و سریانی آنها را نیز ذکر میکند که این لغات و اصطلاحات در بررسی زبان شناسی متون علمی بسیار مهم هستند. همچنین مبحث نظریه بینایی از دیدگاه یونانیان و انتقال آن به عالم اسلام را میتوان با استناد به مباحثی که در این رساله وجود دارد، بسط و گسترش داد. کتاب به زبان عربی منتشر شده است.

در این کتاب سعی شده تا علم تشریح و تصویرنگاری پزشکی در نسخه های خطی دوره اسلامی، در دو بخش تشریح بدن انسان و تشریح چشم و تصویرنگاری آن در برخی متون پزشکی دوران اسلامی، مورد بررسی قرار گیرد. نگاهی به مهمترین آثار تشریح چشم و تصویرنگاری آن در دوره اسلامی، و بررسی نظریه بینایی در آثار دانشمندان دوره اسلامی بر پایه تصویرنگاری و فرضیه بینایی در آثار اطبای یونانی و تکامل آن در دوره اسلامی با تاکید بر نظریه دوربینی و نزدیک بینی، کامل نظریه بینایی از دیدگاه ابن هیثم و در نهایت تشریح چشم و تصویرنگاری نجیب الدین سمرقندی از مهمترین مباحث این کتاب است.

زکریا بن محمد بن محمود انصاری کمونی (یا کوفی) قزوینی، عالم، ادیب، قاضی، فقیه، محدث، مورخ، جغرافی‌دان، گیاه شناس و جانورشناس بزرگ ایرانی است. کتاب حاضر بخش گیاه شناسی از عجایب المخلوقات قزوینی است که از نظر تاریخ پزشکی در قرن هفتم و تصویرنگاری گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت است.

یکی از آثار ارزشمند رازی کتاب الفصول فی‌الطب (المرشد فی‌الطب) است که می‌توان با بررسی آن به گرانبار بودن دانش پزشکی وی پی برد. رازی این کتاب را پس از پژوهش‌های گسترده در نوشته‌ها و به دست آوردن تجربۀ بسیار نگاشته است. مطالعه این اثر نشان می‌دهد که وی قبل از نگارش آن، بسیاری از کتب پزشکی پیشینیان را مطالعه کرده است. از سوی دیگر، مؤلف، این کتاب را به این انگیزه نوشته که به باور او بقراط در «فصول» خویش دچار اشتباهات عدیده‌ای شده است، و او خواسته کتابی بر همان نمط، ولی بدون اشتباه تدوین نماید. برخی از موضوعات مطرح شده در این کتاب بدین شرح است: اسطقسات، مزاج، هواها و آب‌ها و غذاها و داروها، آب‌ها و برف و یخ ، استخراج قوای داروها و غذاها، ریاضت ، حمام ، خواب و بیداری، نیاز به غذا و کاربرد درست آن، داروهای مسهل، ترکیب داروها، بیماری و سبب و عرض، نبض ، تنفس ، بحران و…

تاب «قانونچه فی الطب» اثر محمود بن محمد چغمینی خوارزمی (متوفی ۷۴۵ق) خلاصه تمام ابواب و سرفصل‌هاى مورد توجه در طب سنتى است که به زبان عربی در علم طب نوشته شده و به نوعی از مهم‌ترین کتب درسی طب سنتی محسوب می‌شود. کتاب مزبور در ده مقاله و به شرح ذیل است:شرح مقدمات و مبانی در حفظ الصحه و معالجات و مفردات دارویی امور طبیعیه، تشریح، اسباب و علایم، معالجات، امراض مختص اعضا، امراض عمومی بدن، و در نهایت طبقه بندی غذاها و داروها با تاکید بر طبیعت و افعال و خواص هر یک.

در این کتاب تقریبا اکثر مواد غذایی و مواد مورد استفاده در زمان‌های قدیم از نظر خواص و مضرات و مصلحات آنها مورد برسی قرار گرفته است.

این رساله را می‌توان به لحاظ محتوا به سه بخش کلی تقسیم کرد:
بخش نخست که مطالب به لحاظ موضوعی به پنجاه باب در مورد بیماری‌ها و آفات تقسیم شده است. بخش دوم که به بیان شعبده‌ها می‌پردازد. بخش سوم که در واقع متمم بخش‌های پیشین است و مطالبی با عنوان‌های فایده و معالجه و یا درمان بیماری خاصی و دفع آفتی ذکر می‌کند و ترتیب موضوعی خاصی ندارد. نویسنده رساله را با نام خدا و درود بر پیامبر خاتم (ص) و اهل بیتش (ع) آغاز نموده و پس از ذکر وجه تسمیه و نام ابواب آن، بدون هیچ مقدمه‌ای به تفصیل باب‌ها می‌پردازد.

فهرست کتاب رساله خواص الاشیاء

یکی از فرازهای مهم و قابل توجه در زندگانی و حیات علمی حضرت رضا (ع) وجود رسالۀ ذهبیۀ منسوب به ایشان است. این رساله مجموعه‌ای از مباحث طبی و پزشکی است که حضرت رضا (ع) برای مأمون نوشته است.

فهرست کتاب رساله ذهبیه و شروح آن

رساله اول «صلاح الصحاح فی حفظ الصحه» نگارش افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی در چهار مقالت است: مقالت اول: در حفظ صحت بر وجه کلی، و آن در سه فصل است. مقالت دوم: در حفظ صحت به حسب فصول سال، و آن چهار فصل است. مقالت سوم: در حفظ صحت اندام‌ها، و آن سیزده فصل است. مقالت چهارم: در یاد کردن بعضی از شراب‌ها و معجون‌ها و داروهای سبک و مختصر که در حفظ صحت به کار آید. رساله دوم «حفظ الصحه» از محمد باقربن محمد جعفر فشارکی در پنج فصل است: فصل اول: در بیان لزوم حرکت و تدبیر آن. فصل دوم: در تدبیرات متعلقه به صرف غذا. فصل سوم: در تدبیرات متعلقه به شرب آب. فصل چهارم: در تدبیرات متعلقه به خواب و عشرت با زوجین. فصل پنجم: در تدبیرات متعلقه به امور خارجه است.

فهرست دو رساله در حفظ الصحه

این کتاب با استناد به آیات قرآنی و تاریخ مشکلات بینایی آغاز می شود، و به بزرگان این رشته و اختراع و ابداع بسیاری از وسایل اولیه چشم پزشکی و بینایی سنجی پرداخته شده است. کتاب مذکور با شیوه روزنامه‌ای نگارش شده و به آسانی می تواند مورد مطالعه قرار گیرد. این کتاب حاوی مطالب چشم پزشکی، تاریخ، سیر تحولات اپتومتری در دوران قاجار و گسترش صنعت عینک سازی ایران در این مقطع زمانی است که عمدتا، سفرنامه های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را در ارتباط با مشکلات بینایی مورد بررسی قرار می دهد که همراه با تازه هایی ارزشمند از زندگی امیر کبیر، چشم پزشکان خاندان شمس، دوگوبینو، مشروطیت و کریستن سن دانمارکی است، و به دلیل تصاویر ارائه شده در آن منحصر به فرد می باشد.

کتاب حاضر، حاوی اسامی بعضی داروها به زبان‌های فارسی، عربی، هندی، یونانی، ترکی، بربری، اندلسی و عبری است که شامل سه قسمت مقدمه، نتیجه و خاتمه است. مقدمه به بیان علامات تصحیح اعراب، بیان علامات زبان هر دیار، تحقیق طبایع و درجات آن و علاماتی که منسوب به آن است و ذکر محملی از دوا به طبع و درجه و قوت، مختار، شربت و مصلح، بدل دوا و علامات آن می‌پردازد. در بخش نتیجه به ذکر الفاظ دوا و بیان علامات آن اشاره‌شده است و در خاتمه نیز به بیان ادویه سته کثیر المنفعت مثل: پادزهر، مومیایی، چوب‌چینی، چای قهوه و تنباکو پرداخته می‌شود.

یکی از کارهایی که برای احیای طب قدیم ضروری می نماید بازنویسی متون طبی کهن در راستای تسهیل خوانش متون و افزایش انگیزه و دسترسی محققین برای استفاده از آنهاست؛ چرا که عده ای از محققین از پس خواندن متون قدیم بر نمی‌آیند، و عده‌ای نیز علی رغم این توانایی به دلیل کمبود وقت از خیر خواندن این متون می‌گذرند؛ چرا که این کار به نسبت خواندن یک متن امروزی وقت گیر و خسته کننده است. کتاب پیش رو که به کوشش خانم پریناز حقیقت دوست از اعضای فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران، برای خواندن محققین تسهیل شده، حاوی دو رساله پیرامون بیماری نقرس و پیشگیری و درمان آن است که یکی توسط یک فرد ظاهرا غیرطبیب ولی تحصیل کرده (مولف حسین، که برای ظل السلطان این رساله را تالیف کرده بوده) و دیگری توسط یک طبیب یعنی محمدبن زکریای رازی به نگارش درآمده اند.

این کتاب با مجربات خود به فرد می‌آموزد تا در این شرایط که استفاده از هر چیزی حتی حرام که در شرع در آن حال جایز می‌گردد بتواند جان خود را حفظ کند. اما مباحث این کتاب تنها مختص به این شرایط بحرانی نیست بلکه در بخشهایی نیز به مطالب عام پزشکی اشاره دارد. به هر حال کتاب دارای بخشهای مختلفی است و در واقع تمامی ابواب یک کتاب کامل طبی را داراست و تمامی مطالب مورد نیاز بصورت فشرده و مختصر آورده شده است. و تنها مطالبی را بیان داشته که صد درصد به صحت آنها یقین داشته ودر واقع کتابی است حاوی مجربات پزشکی.که یک دوره فشرده و مفید طب است. لذا همراه داشتنش برای همگان لازم است. این کتاب کوچک دارای مطالب بسیار ساده و عمومی و روانی است که هر کسی بدون هیچ تبحر یا آشنایی با طب می‌تواند از آنها  بهره بگیرد. کتاب از قول مولف حاوی مطالب تمام مجربی است که خود وی به صحت آنها اعتماد داشته است. این کتاب را می‌توان کتابی آموزشی دانست که با بهره‌گیری از آن و همراه داشتنش به عنوان کتابی جیبی موجب آشنایی اجمالی و مقدماتی با طب سنتی است و هم کتاب راهنمایی است بر حفظ جان در برابر گزشها و حوادث و بیماریها در شرایطی که فرد به پزشک یا دارویی دسترسی ندارد، این کتاب به ما می‌آموزد که چگونه با استفاده از هر آنچه که در دست داریم حتی ابتدایی‌ترین چیزها جان خود را از حوادث بیماری زا و کشنده نجات دهیم.