طب در تمدن اسلامی ایرانی

تَقیُّ‌الدّینِ راصِد، محمد بن معروف (د 993ق/1585م)، ریاضی‌دان، مهندس، نورشناس و منجم معروف سدۀ دهم قمری/ شانزدهم میلادی، از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی دوران عثمانی و یکی از آخرین دانشمندان شاخص دورۀ اسلامی است. وی را دمشقی، مصری و راصد شامی نیز نامیده‌اند. بنابر دستخط خود او در نسخۀ منحصر به فرد کتاب «الطرق السنیه» در دمشق زاده شده است. تولد او را در 932ق/1526م و برخی در قاهره در 927ق/1521م دانسته‌اند. کتاب «ترجمان الأطباء و لسان الآلباء» یکی از تأليفات تقی الدین محمد راصد است که در آن مؤلف به ذکر نام های مترادف گیاهان دارویی می‌پردازد، و در کنار آن به صورت مختصر و گذرا برخی از خواص دارویی آن‌ها را ذکر می کند.

امروزه در پزشکی نوین مبحثی به نام «سم‌شناسی» وجود دارد که در آن روش‌های تشخیص و مقابله با سموم گیاهی، فلزی، قارچی و سایر انواع سموم مورد بحث قرار می گیرد، این بخش از علم پزشکی تاریخچه‌ای بسیار کهن دارد، و چه بسا که تاریخچه آن همزمان با ظهور طب در قرون پیشین بوده است، و در دورۀ تمدن اسلامی نیز بحث و بررسی روش‌های مبارزه با سموم جایگاه ويژه‌ای دارد و پزشکان مسلمان کتاب‌های متعددی را در این زمینه به رشته تحریر در آوردند و کتاب «پادزهرنامه گزين» یکی از کتاب‌هایی است که در این حوزه تألیف شده است. این کتاب از جمله کتاب‌های متأخر طب سنّتی است که در قرن سیزدهم هجری قمری به رشته تحریر در آمده است. مبحث اصلی این کتاب سموم و راه‌های مقابله با آن‌ها می‌باشد. این کتاب تألیف یکی از پزشکان دوره ناصری به نام محمد تقی بن محمد هاشم انصاری کاشانی است که از فارغ التحصیلان مدرسه دارالفنون می‌باشد و کتاب‌های طبی فراوانی ترجمه و تألیف کرده است.

نعمة الله ابن القاضی، پزشک دربار عثمانی است که در اواخر قرن دهم هجری قمری می‌زیست، و از زندگی وی اطلاعات چندانی در دست نیست، غیر از این که می دانیم وی رساله خود «حفظ الصحة لبدن الانسان» را به زبان عربی به رشته تحریر درآورده و آن را به سلطان سلیم دوم (930-982 هجری قمری) اهدا کرده است، لذا با توجه به مدت سلطنت سلطان سلیم دوم (972 هجری قمری-982 هجری قمری)، رساله مذکور نیز باید در همین دوره تاریخی به رشته تحریر در آمده باشد. موضوع این رساله که شامل مقدمه، مقاله و خاتمه است، موضوع حفط تندرستی آدمی است، ومقاله آن در برگیرنده سیزده فصل است، و این فصول مباحثی نظیر: سبب صحت بدن انسان، در تدبیر نوزادان، در تدبیر شیرخواران، در تدبیر ورزش، در تدبیر خوردنی‌ها، در تدبیر نوشیدنی‌ها، در تدبیر خواب و بیداری، در تدبیر آمیزش جنسی، در تدبیر مالش دادن (ماساژ)، در تدبیر حمام، در تدبیر بدن‌ها برحسب فصول، در تدبیر هوای غیر طبیعی و وبائی، در تدبیر چیزهایی که باید از آن‌ها دوری کرد. ظاهراً از این رساله تنها یک نسخه خطی منحصر به فرد برجای مانده که در کتابخانه الفاتح ترکیه به شمارۀ 3558 نگهداری می‌شود که بسیار خوش خط و خوانا است، که نسخه برگردان آن تقدیم خوانندگان محترم می‌گردد.

ابوجعفر احمد بن محمد بن ابی الاشعث (درگذشته به سال 360 هـق/970م) از مردم ايران بود، از آن ديار ناگزير به موصل فرار کرد و در همان جا به کار طبابت اشتغال ورزید. ابن ابی اصيبعه او را طبيبی ممتاز و مؤلف کتاب‌های طبی و کارشناس بزرگ جالينوس و مفسر آثار وی می داند. از جمله شاگردان او می توان محمد بن نواب موصلی ، ابن ثلاج و احمد بن محمد بلدی را نام برد. مهم ترين کتاب ابن ابی الاشعث «کتاب الأدوية المفردة» است و ابن ابی اصیبعه در عیون الانباء می گوید که این کتاب سه مقاله دارد و علت تأليف آن کتاب درخواست يکی از شاگردان او بوده است. از این کتاب چهار نسخه خطی وجود دارد که عبارتند از : نسخه خطی کتابخانه مغنيسيای ترکيه به شماره 1785 (شامل مقاله دوم کتاب، 190 برگ، تاريخ کتابت 636 هـ ق)، نسخه کتابخانه بريتانيا به شماره Or.11615 (مقاله اول و بخشی از مقاله دوم، تاريخ کتابت قرن هفتم) نسخه کتابخانه اوقاف رباط، طب 291(شامل نيمه دوم کتاب، 153 برگ، تاريخ کتابت قرن هفتم قمری)، و نسخه کتابخانه شخصی زبيدی در حلب. نظر به اين که نسخه خطی کتابخانه بريتانيا شامل مقاله اول و بخشی از مقاله دوم است، و نسخه خطی کتابخانه مغنيسای ترکيه شامل مقاله دوم است، و با توجه به گفته ابن ابی اصيبعه که ذکر می کند که کتاب مذکور سه مقاله می باشد، لذا براي عرضه هر چه کامل تر کتاب به ناچار هر دو نسخه کتابخانه بريتانيا و کتابخانه مغنيسا را در اين مجلد فراهم آورديم تا خواننده محترم بتواند با قسمت اعظم اين کتاب آشنا شود، به اين اميد که در آينده نيز نسخه خطی مقاله سوم اين کتاب يافت شود و بدين گونه شاهد نسخه کاملی از اين کتاب باشيم.

ابوجعفر احمد بن محمد بن سید غافقی، پزشك و داروشناس مشهور اندلسی كه در قرن ششم هجری در اندلس می زيست و از تاريخ تولد و مرگ وی اطلاعي دقیقی در دست، اما ذكر كرده اند كه وي در قلعه «حصن غافق» كه امروزه به نام بلكزار Belcazar معروف است و از توابع شهر قرطبه مي باشد به دنيا آمد. مهم ترین اثر بر جای مانده از غافقی کتاب «الأدوية المفردة» می باشد. کتاب الأدوية المفردة غافقی یکی از کتاب های ارزشمند طب سنتی در تمدن اسلامی به شمار می رود. این کتاب را به نام های دیگری مانند : مفردات الأدوية، الأعشاب، جامع غافقی والجامع فی الأدوية المفردة نیز می شناسند. ابن ابی اصیبعه غافقی را در شناختن قوای داروهای مفرد، منافع، خواص و شکل ظاهری و شناخت نام های آنها، بهترین دانشمند زمان خود دانسته است. غافقی خود در مقدمه کتابش، هدف از تألیف این مجموعه را گردآوری سخنان پیشینیان و معاصران و نیز گفته های جالینوس و دیسقوریدوس آورده است. غافقی گیاهان را با دقت فراوان و به بهترین شیوه ممکن تا آن زمان توصیف کرده و نام آنها را به عربی، لاتین و بربری آورده است، برخی محققان او را اصیل ترین داروساز در تمدن اسلامی دانسته اند و بالاترین مقام را در میان گیاه شناسان اسلامی به او نسبت داده اند.

در گذشته ادویه مفرده و آشنایی با آنه یکی از دغدغه های اطبا و پزشکان در اقصی نقاط سرزمین اسلامی بوده است و چه بسا که پزشکان برای شناخت داروهای گیاهی با مشکل مواجه بودند و لذا برخی از مولفات ادویه مفرده علاوه بر توضیحات درباره آن دارو شامل تصویر آن دارو بوده است امروزه به این نوع کتاب اطلس می گویند. هدف از رسم تصویر این گیاهان بازشناخت دقیق آن از سایر گیاهان طبی بوده است و این گونه کتاب ها مخصوصا در بین پزشکان جوان که آشنایی چندی با گیاهان دارویی نداشته اند کاربرد فراوانی داشته است.

ضياء الدين أبو محمد عبدالله بن احمد مالقي، منسوب به شهر مالقه در اندلس، معروف به ابن بيطار يكی از دانشمندان برجسته مسلمان در اواخر قرن ششم است كه تاريخ دقيق تولد وی مشخص نيست و برخی تاريخ تولد وی را سال 593 هجری قمری دانسته اند. لقب وی «ابن البيطار» و «العشّاب» بود. ابن بیطار بدون شک یکی از بزرگ‎ترین داروشناسان مسلمان بوده و کتاب «الجامع لمفردات الادویة و الأغذية» وی یکی از بهترین و بزرگ‎ترین کتاب های نوشته در زمینه معرفی گیاهان دارویی به شمار می‎رود. ابن بیطار ذهنی جستجوگر و ناقد داشت، و به راحتی هر مطلبی را نمی‎پذیرفت و به همین خاطر می بینیم که در آثار خود به نقد و بررسی و تحلیل سخنان سایر پزشکان می پرداخت. و بهترین دلیل بر این مدعا، کتاب « الإبانة في الإعلام بما في المنهاج من الخلل و الأوهام» می‎باشد که در اين كتاب ابن بیطار مطالب مبهم و نادرست كتاب «منهاج البيان فيما يستعمله الانسان» تأليف ابن جزله را به نقد كشيده است. ظاهراً ابن بيطار اين كتاب را در آغاز ورود خود به مصر و قبل از تأليف دو كتاب خود الجامع و المغني نوشته است زيرا كه در ابتدای كتاب الجامع خود از اين كتاب نام می‎برد.

موفق الدين ابو نصر عدنان بن نصر بن منصور عين زربي، يکي از پزشکان نامدار تمدن اسلامی است که منسوب به شهر عين زربه در تركيه فعلی می باشد، وی در این شهر به دنيا آمده و تحصيلات اوليه خود را در آن گذرانده و عاقبت در سال 548 قمری/ 1153 ميلادی در شهر قاهره درگذشته است و متأسفانه تاريخ تولد وی مشخص نيست. عين زربی کتاب «الکافي في صناعة الطب» را در مصر به رشته تحریر درآورد و تألیف آن 37 سال (از سال 510ق-547ق) به درازا کشید، نامبرده در بیست و ششم ماه ذی‎قعده سال 547 از تألیف آن فراغت یافت و یک سال بعد در سال 548 ق درگذشت. وی در این کتاب بیماری‎ها و اسباب و علایم ودرمان آن‎ها را توصيف کرده است. کتاب به دو بخش اصلی تقسیم می شود که هر بخش دربرگیرنده فصول متعدد است، و ترتیب بخش‎های آن به شرح زیر است:
1. بخش اول: در کلیات طب و حفظ صحت و در غذاها و نوشیدنی‎ها و مساکن و لباس‎ها و فوائد خواب و ورزش، و سلامتی محیط زیست و عدم آلودگی هوا و آب و فساد آن‎‎ها و استفاده از بادبزن‎ها و فواره‎های آب برای هوادهی و حفظ محیط زیست و راه‎های پیشگيری از بيماری‎ها می باشد.
2. بخش دوم: در تعیین بیماری‎های مخصوص اندام‎ها از سر گرفته تا پا می‎باشد و در آن به بیماری‎های عمومی نظیر تب ها و علل و علائم و درمان آن‎ها و همچنین بیماری‎های پوستی و بیماری‎های روانی و غیره اشاره کرده است.