مجموعه الشامل

این کتاب از جامع‌ترین و دقیق‌ترین کتب طب و گیاهان دارویی است. حکیم ابن‌النفیس قرشی کلیه مباحث مرتبط با داروهای گیاهی زمان خود و پیش از آن را گردآوری نموده، و مطالبی نوین را به آن‌ها افزوده است. در این جلد از کتاب، متن تصحیح شده را از دو نسخه خطی «احمدیه» با رمز «ح» و بودلیان با رمز «ن» استخراج کردیم و قبلاً وصف این نسخه‌ها را در مقدمه جلدهای قبلی ذکر کرده بودیم، و به همین خاطر در اینجا مطالب قبلی را تکرار نمی‌کنیم.

اكنون با اين متن تصحيح شده از دانشنامه الشامل، كه مشتمل بر متن كامل «كتاب ش» است، استخراج متن از طريق مقابله نسخه خطي بودليان (ن) دانشگاه آكسفورد و نسخه خطي كتابخانه احمديه حلب (ح) كه فعلاً در كتابخانه اسد دمشق نگهداري مي­شود، و در حقيقت كامل كننده نسخه خطي ظاهريه (ه) مي­باشد كه ما در تصحيح بخش­هاي اول اين جلد از آن استفاده كرديم، نظم و ترتيب يافت … (نگاه كنيد به مقدمه جلد شانزدهم). اما آن چه كه در اين جلد الشامل شگفت آور است، اينست كه ابن النفيس، خاتمه­اي در انتهاي «كتاب ش» نيآورده است، اين در حالي است كه در بقيه كتاب­ها، در انتهاي هر حرفي خاتمه گذاشته و در آن خاتمه، مجموعه­اي از مفردات را كه در ساير منابع يافته است، ولي خود مشاهده نكرده و يا تجربه نكرده است، مي آورد….و در آن جا بدين اكتفا مي­كرد كه در باره هر يك از مفردات به نقل قول دارو شناسان و پزشكان در اين مورد بسنده مي كرد. از سوي ديگر نمي­توان گمان كرد كه خاتمه «كتاب ش» از دو نسخه خطي مورد استفاده در مقابله و تصحيح متن افتاده است، چون كه شواهد متعددي وجود دارد كه نشان مي­دهد مؤلف يعني ابن النفيس خود در خصوص عدم نگارش خاتمه اشتباه كرده و يا غفلت ورزيده است.

با پایان جلد چهاردهم از متن تصحیح شده، كتاب «ز» كامل می شود، و در پایان آن به آغاز كتاب «س» می رسیم كه در حقیقت كتاب دوازدهم  از جزء دوم از فن سوم از كتاب الشامل فی الصناعة الطبیة می باشد، و جلد پانزدهم از متن تصحیح شده و منتشر شده ما خواهد بود. نظر به این كه جلد قبلی (یعنی جلد سیزدهم) پنج مقاله اول كتاب «ز» را شامل می شد، لذا جلد حاضر در بر گیرنده بقیه مقالات نوزده گانه و خاتمه می باشد، و استخراج متن تصحیح شده بعد از مقابله بین سه نسخه خطی كه عبارت بودند از نسخه كتابخانه ظاهریه «ه» و نسخه كتابخانه بودلیان «ن» و نسخه موزه بغداد «غ»، كه مشخصات نسخه های خطی مذكور را به تفصیل در مقدمه جلد های قبلی آورده ایم و در این جا نیز بعد از مقدمه نمونه هایی از نسخه های خطی مذكور را می آوریم.

در راستا و در ادامه مسیر تصحیح کتاب الشامل، جلد سیزدهم این مجموعه را که شامل کتاب «ر» و چهار مقاله از کتاب «ز» است تقدیم خوانندگان می‌کنیم و جلد چهاردهم در برگیرندۀ تتمه کتاب «ز»  است که شامل نوزده مقاله می‌باشد.

اين جلد در برگيرنده جلد دهم از دانشنامه تصحيح شده الشامل تأليف علامه علاءالدين قرشی (ابن النفيس) متوفای 687 قمری است كه شامل بقيه مقالات كتاب ح و خاتمه آن به اضافه پنج مقاله اول كتاب خ می‌باشد كه اين كتاب نيز هفده مقاله و يك خاتمه دارد؛ و بقيه كتب خ در جلد يازدهم از مجموعه تصحيح شده ما خواهد آمد، و تلاش كرده‌ايم كه تناسب حجم مجلدات اين مجموعه را رعايت كنيم، و اين امر علی‌رغم عدم تناسب حجم‌های كتاب ها (بر اساس حروف) می‌باشد و ديگر آن كه نسخه خطی كاملی برای آنها وجود ندارد. پيش‌تر از اين، كتاب ج و ما قبل آن را از مقابله دو نسخه خطي كتابخانه ظاهريه و بودليان استخراج كرده بوديم، و سپس با توجه به آغاز كتاب خ نسخه خطی خوب و جديدی بدان‌ها افزوده شد، كه نسخه خطي مهمي از نسخه‌های خطی الشامل می‌باشد كه بهتر است توضيحاتی در باره آن داده شود.

این جلد در برگیرنده بقیه مقالات حرف «ج» بوده و علاوه بر آن شامل ده مقاله اول حرف «ح» می ­باشد و این امر در راستای رعایت ترتیب الفبائی كتاب است كه ابن‌النفیس آن را وضع كرده است، و ما نیز بر حسب امكانات، اقدام به تقسیم بندی جلدهای تصحیح شده نموده ایم و تلاش كرده‌ایم تا حجم هر جلد را مراعات كنیم، هرچند كه حجم مطالب مندرج در هر حرف، و یا كتاب‌هایی كه جزء دوم از فن سوم كتاب الشامل را تشكیل می‌دهند با هم تناسب ندارند. نسخه ­های خطی مورد استفاده برای تصحیح جلد حاضر، پس از پایان یافتن نسخه خطی زیبای استانفورد، همان نسخه خطی كتابخانه ظاهریه است، كه در حاشیه متن تصحیح شده از آن به رمز «ه» یاد می‌شود، و همچنین نسخه خطی بودلیان با رمز «ن» است كه گمان می‌كنیم كه از روی نسخه ظاهریه نوشته شده و سپس با نسخه دیگری مقابله شده است و بدین مطلب در مقدمه جلد اول متن تصحیح شده، اشاره كردیم، و در پایان مقدمه حاضر، نمونه‌هایی از این نسخه­ های خطی كه متن تصحیح شده را از آن­ها استخراج كردیم، آورده شده است. اما از لحاظ مطالب علمی مندرج در جلد حاضر، باید گفت كه ماده ­ای غنی است كه آن را در هیچ یك از منابع میراث طبی و داروسازی خود نخواهیم یافت، و از لحاظ فراوانی و كثرت، بر تمامی كتاب ­هایی كه گیاه شناسان و داروسازان – قبل و بعد از ابن‌النفیس – و از جمله آن­ها مشهورترین گیاه‌شناس در میراث ما كه همان «ابن‌بیطار» می ­باشد، پیشی می‌گیرد.

این کتاب از جامع‌ترین و دقیق‌ترین کتب طب و گیاهان دارویی است. حکیم ابن‌النفیس قرشی کلیه مباحث مرتبط با داروهای گیاهی زمان خود و پیش از آن را گردآوری نموده، و مطالبی نوین را به آن‌ها افزوده است. کتاب «ط» اغلب مقالات به صورت قابل توجهی موجز و گزیده بوده و تنها در برگیرنده یک فصل است. كتاب «ظ» موجزترين كتاب در كتاب‌های اغذيه و ادويه مفرده بوده و مختصرترين آن‌ها میباشد. وضعيت در كتاب «ع» با وضعيت دو كتاب قبلی از حيث محتوای معلومات متفاوت است، با توجه به مشهور بودن مفرداتی كه نام آن‌ها با حرف «ع» آغاز میشود، ابن النفيس فرصت خوبی پيدا میكند، كه در محدوده هر كدام از آن‌ها جولان داده و دقيق‌ترين تفاصيل را بيان كند

برحسب تقسیم‌بندی دایره‌المعارف عظیم «الشامل فی الصناعة الطبیة» توسط ابن النفیس «كتاب ب» در حقیقت كتاب دوم از فن سوم از كتاب الشامل است، این كتاب مشتمل بر چهل و پنج مقاله و یك خاتمه است، و برحسب این نسخه چاپی مصحح، «كتاب ب» در سه جلد، از جلدهای چهارم تا ششم می‌باشد، چه این‌كه سه جلد اولیه كتاب مشتمل بر كتاب همزه (الف) بوده است، و این از آن روست، كه ما همان‌طور كه در مقدمه جلد اول شامل بیان كردیم، تصحیح این دائره‌المعارف سترگ علمی را با چاپ بیست و هشت جلد آن كه به بحث در باره غذا و داروهای مفرده می‌پردازد، آغاز كردیم و این بدان علت بود كه این بخش از كتاب الشامل، بخشی بود كه نسخه‌های خطی آن در دسترس ما قرار داشت و اصل این نسخه‌های خطی كامل بوده است. نسخه‌های خطی «كتاب ب» در سه نسخه خطی به دست ما رسیده است، كه دو نسخه خطی آن، یكی متعلق به كتابخانه ظاهریه دمشق (كتابخانه اسد) و دیگری متعلق به كتابخانه بودلیان (دانشگاه آكسفورد) بود و ما پیش از این، از دو نسخه مذكور برای تصحیح جلدهای سه گانه سابق الشامل یعنی «كتاب همزه» استفاده كردیم و در مقدمه جلد اول به تفصیل از این دو نسخه سخن راندیم، و پس از رسیدن به مقاله بیست و هفتم از «كتاب ب»، نسخه خطی سومی مورد استفاده قرار گرفت، كه جدید بود، و این نسخه خطی متعلق به دانشگاه استانفورد است كه متعاقباً توضیحاتی درباره آن داده خواهد شد.       

برحسب تقسیم‌بندی دایره‌المعارف عظیم «الشامل فی الصناعة الطبیة» توسط ابن النفیس «كتاب ب» در حقیقت كتاب دوم از فن سوم از كتاب الشامل است، این كتاب مشتمل بر چهل و پنج مقاله و یك خاتمه است، و برحسب این نسخه چاپی مصحح، «كتاب ب» در سه جلد، از جلدهای چهارم تا ششم می‌باشد، چه این‌كه سه جلد اولیه كتاب مشتمل بر كتاب همزه (الف) بوده است، و این از آن روست، كه ما همان‌طور كه در مقدمه جلد اول شامل بیان كردیم، تصحیح این دائره‌المعارف سترگ علمی را با چاپ بیست و هشت جلد آن كه به بحث در باره غذا و داروهای مفرده می‌پردازد، آغاز كردیم و این بدان علت بود كه این بخش از كتاب الشامل، بخشی بود كه نسخه‌های خطی آن در دسترس ما قرار داشت و اصل این نسخه‌های خطی كامل بوده است. نسخه‌های خطی «كتاب ب» در سه نسخه خطی به دست ما رسیده است، كه دو نسخه خطی آن، یكی متعلق به كتابخانه ظاهریه دمشق (كتابخانه اسد) و دیگری متعلق به كتابخانه بودلیان (دانشگاه آكسفورد) بود و ما پیش از این، از دو نسخه مذكور برای تصحیح جلدهای سه گانه سابق الشامل یعنی «كتاب همزه» استفاده كردیم و در مقدمه جلد اول به تفصیل از این دو نسخه سخن راندیم، و پس از رسیدن به مقاله بیست و هفتم از «كتاب ب»، نسخه خطی سومی مورد استفاده قرار گرفت، كه جدید بود، و این نسخه خطی متعلق به دانشگاه استانفورد است كه متعاقباً توضیحاتی درباره آن داده خواهد شد.       

كتاب «الشامل فی الصناعة الطبیة» كتابی مُفصل و در برگیرنده توضیحاتی در باره گیاهان داروئی است. این كتاب یكی از بهترین کتاب‌هایی است كه در حوزه تمدن اسلامی در باره داروهای گیاهی نوشته شده است. نویسنده كتاب علاء الدین ابو الحسن على بن ابى الحزم قرشى (ابن النفیس) یكی از بزرگ‌ترین پزشكان اسلامی است كه به عرصه ظهور پا نهاده است، وی علاوه بر كتاب ارزشمند «الشامل» كتاب‌های معروف دیگری نیز به رشته تحریر درآورده است، كه مهم‌ترین آن‌ها كتاب مختصر قانون ابن سینا است كه تاكنون شرح‌های بسیاری بر آن نوشته شده است. دكتر یوسف زیدان محقق برجسته مصری با تلاشی بدون وقفه اقدام به جمع‌آوری مجلدات متعدد كتاب نموده و پس از گردآوری اقدام به تصحیح و مقابله آن نموده و این كتاب را به تدریج چاپ و منتشر نمود.  قابل ذكر است كه جلد اول كتاب الشامل جزو مجلدات مفقوده‌ای بود كه متأسفانه دكتر یوسف زیدان از وجود نسخه خطی منحصر به فرد آن در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران مطلع نبود، لذا از چاپ و انتشار آن صرف‌نظر نمود و چاپ كتاب الشامل را با كتاب الهمزه كه اولین مبحث از جلد دوم كتاب بود آغاز نمود، غافل از این‌كه نسخه خطی موجود در كتابخانه دانشگاه تهران می‌تواند این اثر را كامل كند، باری نگارنده این سطور در سال 1392 شمسی نسخه برگردان جلد اول كتاب الشامل را با استفاده از نسخه خطی كتابخانه دانشگاه تهران منتشر نمود، و اكنون نظر به اهمیت آشنایی فارسی زبانان با این اثر مهم، تلاش می‌کند كه مجلدات سی‌گانه منتشر شده توسط دكتر یوسف زیدان را به همان سبك و سیاق به زبان فارسی برگرداند با این امید كه این كار مورد توجه و عنایت صاحبنطران قرار گیرد. قابل ذكر است كه نظر به اهمیت دسترسی به منبع اصلی، در پایان ترجمه هر یك از مجلدات مذكور، متن عربی آن نیز آورده می‌شود تا خواننده علاوه بر استفاده از متن فارسی كتاب، در صورت نیاز بتواند به متن عربی آن مراجعه نماید.