محمد بن زکریای رازی

الحاوی، بزرگترین، مستندترین و تأثیرگذارترین آثار پزشکی است که در زمان خودش به بیش از پنج زبان زنده دنیا ترجمه شده است. این کتاب از دیدگاه پزشکی مستند بر شواهد بالینی و مبتنی بر بیان تشخیص افتراقی بیماری ها من جمله ذات الجنب، ذات الریه و همچنین حصبه و آبله است. به گفته محققان و مورخان، ویژگی بزرگ کتاب الحاوی، رعایت امانتداری رازی بوده که هر نکته و هر عبارتی را به منبع و گوینده آن ارجاع داده و حتی در مواردی که نام گوینده و منبع اصلی در دسترس نبوده از کلمه «مجهول » استفاده کرده است. این کتاب مهم پس از 11 قرن و به طور کامل در سال 1395 ش. توسط دکتر محمد ابراهیم ذاکر از زبان عربی به فارسی برگردانده شد و با تلاش مرکز تحقیقات طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به چاپ رسید و اکنون پس از گذشت هشت سال، چاپ جدیدی از ترجمه سابق الحاوی فی الطب با تصحیحی جدید و با تلاش و پیگیری های دکتر علی اکبر ولایتی برای علاقمندان این حوزه ارائه شده است. در بازچاپ این کتاب تلاش شده تا با ارائه پا  نوشت های بسیار موثر و تصحیح و مقابله با ترجمه سابق و نسخه اصلی اغلاط مندرج در چاپ قبلی رفع گردد.

علاج فوری (برء الساعه) کتابی در زمینه پزشکی از محمد زکریای رازی است. برخی مورخان این کتاب را آخرین اثر رازی می‌دانند. رازی در مقدمهٔ کتاب، دلیل نگارش این اثر را خواست ابوالقاسم عبیدالله وزیر ذکر می‌کند. متن عربی برءالساعه در بیست و سه باب است و یک دورهٔ کامل درمان بیماری‌های عمومی است، و بیشتر به درمان بیماری‌های مورد احتیاج طبقات بالا و بزرگان می‌پردازد.

کتاب الحاوی فی الطب مهم­ترین کتاب پزشک نامدار ایرانی محمد بن زکریای رازی است. او در اين کتاب بيماري­های مختلف و چگونگی درمان آن­ها را یاد کرده و اقوال و آرای پزشکان پيش از خود را آورده و بنا به مقتضای امانت علمی هر مطلبی را که از هر جا گرفته مأخذ آن را نیز ذکر کرده است. او بنا به گفته خود پانزده سال شب وروز خود را در اين کتاب صرف کرده چنانکه اين امر موجب ضعف بینائی و سستی عضلات او گرديده است. کتاب حاوی پس از درگذشت رازی به امر ابوالفضل بن عمید، استاد صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله دیلمی، از یادداشت­هايی که از رازی برجاي مانده بود به اهتمام شاگردانش جمع آوری و در یک مجموعه سترگ کتابت شده و سپس توسط کاتبان، نسخه­های متعددی از آن رونویسی شده و در بین مسلمانان منتشر گردید. الحاوی در حقیقت دایره المعارف بزرگ طبی است که قسمت اعظم آن از نقل قول­هایی از آثار یونانی، سریانی، هندی، ايراني و عربی تشکیل شده و بخشی از آن هم یادداشت­های شخصی محمد بن زکریای رازی است.
کتاب الحاوی فی الطب براي اولين بار توسط  سید عبدالوهاب و شرف الدین و محمد عبدالمعین خان، از روی نسخه خطی کتابخانه اسکوریال تصحیح و توسط دائره المعارف عثماني در حيدر آباد هند طی سال های 1955 تا 1972 م در سی و سه بخش و در بيست و پنج جلد چاپ و منتشر شد، بخش بيست و يكم در دو قسمت أ و ب، و بخش بيست و سوم نيز در دو قسمت أ وب منتشر شده است. چاپ دوم این مجموعه طی سال های 1974م تا 1979م منتشر شد. این کتاب همچنین در سال1421ق(2000م) به اهتمام دكتر محمد محمد اسماعيل و بر اساس نسخه چاپ هند، توسط انتشارات دار الكتب العلميه در بيروت لبنان چاپ شد. در سال ۱۴۲۲ق (۲۰۰۲ م)، هیثم خلیفه طعیمی بر اساس نسخه چاپ هند، مجدداً این کتاب را توسط انتشارات دار احیاء التراث العربی در بیروت چاپ و منتشر نمود. در سال 2013م، دكتر خالد حربي، این کتاب را  در 60 جزء و در ده جلد توسط انتشارات دار الوفاء لدنيا الطباعه و النشر، قاهره مصر چاپ و منتشر کرد، دکتر حربی در این چاپ، الحاوی را بر اساس نه نسخه خطی تصحیح و مقابله نمود و بنا به گفته وی این کار سیزده سال به طول کشید. دکتر حربی برای تصحیح این نسخه از کتاب الحاوی، از نسخه­های خطی کتابخانه احمد ثالث ترکیه به شماره 2125، نسخه خطی دارالکتب المصریه به شماره 1718، نسخه دیگر دارالکتب المصریه به شماره 1519، نسخه کتابخانه اسکوریال به شماره 806، نسخه دیگر کتابخانه اسکوریال به شماره 854، و نسخه سوم کتابخانه اسکوریال به شماره 816، و نسخه کتابخانه شهید علی ترکیه به شماره 2081، نسخه کتابخانه سلیمانیه ترکیه به شماره 850 و نسخه موزه بریتانیا به شماره 9790 استفاده کرده است.