منابع طب سنتی

یکی از شاخه‏‌های علوم غریبه که به کوشش در دگرش (تبدیل) کانی‌ها و فلزات می‌پردازد، دانش کیمیا است. علوم غریبه یا کُلُه سِر از پنج شاخه عمده ( کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا) برخوردار می‌گردد، و کیمیا گاه نیز دانش طبیعیِ خوانده می‌شود. به نظر باورمندان به علم کیمیا، دانش مزبور عبارت از روش تبدیل عناصر به یکدیگر است. در روزگاران قدیم، کیمیاگران فقط به دنبال تبدیل دیگر فلزات به طلا و نقره بودند، اما در واقع کسی که آگاه به رموز این علم باشد، می‌تواند مواد مختلف را نیز به یکدیگر تبدیل نماید. کیمیاگران، مبانی و مصطلحات دانش خود را رمز آلود و با استفاده از کلمات و مفاهیم عرفانی بیان می‌کردند.‌مخالفین علم کیمیا باور دارند که امروزه تنها فیزیک هسته‌ای موفق شده، عنصری را به عنصری دیگر تبدیل کند.

قرابادین، یا علم داروسازی یکی از مباحث اصلی در طب سنتی است. لزوم داروسازی زمانی بیشتر احساس می شود که داروی تکی نتواند بیماری را معالجه نماید یا شخصی چند بیماری داشته باشد، بنابراین از ترکیب داروها برای معالجه امراض استفاده می‌شود. این کتاب، احیای نسخه ای است به خط نسخ، متعلق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی (سنای سابق)، به شماره 30، و به تاریخ کتابت 1080 قمری. است.

یکی از آثار ارزشمند رازی کتاب الفصول فی‌الطب (المرشد فی‌الطب) است که می‌توان با بررسی آن به گرانبار بودن دانش پزشکی وی پی برد. رازی این کتاب را پس از پژوهش‌های گسترده در نوشته‌ها و به دست آوردن تجربۀ بسیار نگاشته است. مطالعه این اثر نشان می‌دهد که وی قبل از نگارش آن، بسیاری از کتب پزشکی پیشینیان را مطالعه کرده است. از سوی دیگر، مؤلف، این کتاب را به این انگیزه نوشته که به باور او بقراط در «فصول» خویش دچار اشتباهات عدیده‌ای شده است، و او خواسته کتابی بر همان نمط، ولی بدون اشتباه تدوین نماید. برخی از موضوعات مطرح شده در این کتاب بدین شرح است: اسطقسات، مزاج، هواها و آب‌ها و غذاها و داروها، آب‌ها و برف و یخ ، استخراج قوای داروها و غذاها، ریاضت ، حمام ، خواب و بیداری، نیاز به غذا و کاربرد درست آن، داروهای مسهل، ترکیب داروها، بیماری و سبب و عرض، نبض ، تنفس ، بحران و…

این کتاب شامل سه بخش میباشد. کتاب اول در بیان کلیات و نیز شناخت بیماری ها و شیوه درمان آنها است. کتاب دوم شامل دوم بخش معرفی غذاها و داروهای مفرده و غذاها و داروهای مرکب است. 

قرابادین مجموعه دستوراتی است که به معرفی داروهای نباتی، حیوانی، معدنی و روش ساخت و کاربرد داروهای گیاهی می‌پردازد، و یکی از مباحث پزشکی سنتی به شمار می‌آید. از جمله منابع مهم، در این زمینه، کتاب قرابادین کبیر است، و به ساخت داروهای مرکب در طب سنتی و گیاهی اختصاص دارد. کتاب مذکور توسط دکتر مسعود غلامیه تصحیح شده، و از سوی انتشارات سفیراردهال به چاپ رسیده است.

این کتاب یکی از مفصل ترین و مشهورترین کتاب موجود در توصیف ادویه است اعم از حیوانی و نباتی و معدنی و از ویژگی های قابل ذکر این کتاب میتوان به ضبط دقیق اعراب اسامی ادویه اشاره کرد و بیان اسامی مختلف دارو به زبان ها و حتی گویش های مختلف محلی و همچنین بیان دقیق ماهیت و یا به عبارت دیگر ریخت شناسی داروها و نقد و تصحیح نظرات دانشمندان متقدم را از ویژگی دیگر این کتاب میتوان ذکر کرد. اهمیت و جایگاه ویژه این کتاب تا به حدی است که امروزه امر داروشناسی بدون مراجعه به این کتاب ارزشمند کاری ناقص و ابتر می‌نماید.

فهرست کتاب مخزن الادویه — جلد اول
فهرست کتاب مخزن الادویه — جلد دوم
فهرست کتاب مخزن الادویه . جلد سوم
فهرست کتاب مخزن الادویه — جلد چهارم

این اثر بنا بر تصریح مولف مشتمل بر دوازده مقاله است که هر مقاله از این کتاب مشتمل بر چند باب می باشد و هر باب نیز خود به چند فصل تقسیم می شود. مقاله های کتاب به ترتیب به امراض سر، بیماری های چشم، بیماری های گوش، بیماری های بینی، بیماری های دهان و دندان، بیماری های حلق و مری، بیماری های قلب و پستان، بیماری های کبد و معده و امعاء، بیماری های کلیه، بیماری های اعضای تناسلی و بیماری های گوناگون از جمله داءالفیل اختصاص یافته است. عقیلی در بیان معالجه بیماری ها ، ابتدا به تعریف بیماری و انواع آن میپردازد و سپس علائم آن را ذکر میکند و در آخر روش علاج هر بیماری را که تذکر میشود و در ضمن بیان معالجه هر بیماری، گاه طرز ساختن داروی آن مرض را هم بیان میکند، هر چند در بیشتر موارد تنها به ذکر داروها بسنده کرده و ظاهراً خواننده را در این مورد به کتاب دیگر خویش یعنی قرابادین کبیر ارجاع میدهد.

یاقوت الحمرا یکی از رساله‌های حکیم محمد کریم‌خان کرمانی است که در آن درباره رنگ سرخ و دیگر خصوصیات این رنگ، توضیحاتی داده شده است. نویسنده در دو مقاله و یک خاتمه، توضیحاتی پیرامون رنگ و حقیقت آن، رنگ سرخ و کیفیت خلقت و نزولش با استفاده از آیات قرآنی، تفصیل ظاهر، تأویل باطن و باطن تأویل آن شرح می‌دهد، و در خاتمه نیز در کیفیت رنگ گرفتن و رنگ کردن پشم به رنگ سرخ، توضیح مفصلی ارائه می‌کند.

کتاب مذکور شامل 43 باب و یک خاتمه است و نویسنده در هر باب به معرفی داروهای مناسب برای اندامی خاص نظیر کلیه، قلب و… پرداخته، و تلاش کرده با ترجمۀ نسخه‌های داروهای مرکب از عربی به فارسی ، مجموعه‌ای ارزنده برای استفادۀ خود و دیگران فراهم کند.

طب اکبری یا طب‌الاکبر منبع کامل علم‌الامراض و شناخت و درمان بیماری‌ها است. اثر مزبور، ترجمه ای از کتاب ارزشمند شرح الاسباب و العلامات تالیف شیخ برهان الدین نفیس بن عوض کرمانی است، که توسط حکیم، محمد اکبر ارزانی با حذف زواید آن و افزودن نکاتی ویژه تالیف یافته است.

این كتاب مطالب بسیار كلیدی و راهگشایی را در طب ارائه می‌دهد كه انصافاً بكارگیری آنان نجاح عظیمی در طب به دنبال خواهد داشت و به جرات می‌توان گفت اگر كسی به اسرار این كتاب به خوبی دست یابد در تشخیص و درمان به هیچ كتابی دیگر نیاز ندارد مگر در جزئیات و عالم به این كتاب را باید حكیم خواند نه طبیب. مولف در این كتاب امهاتی را در باب طب ارایه می‌دهد كه تا قبل از آن كسی ارایه نداده است. در واقع ایشان اصول حقیقی علم و فن پزشكی را در این كتاب ارایه می‌دهد لذا مااین كتاب رابه جهت شمولش بر اصول پزشكی و امهات بدیع آن اصول پزشكی نامیدیم. زیرا مثل و حال این كتاب به فن طب همچون مثل منطق است به فلسفه و اصول است به فقه؛ بدون شك تا كسی از منطق آگاهی نداشته باشد به اسرار فلسفه نخواهد رسید و اساسا چیزی از فلسفه دستگیرش نمی‌گردد و اصول نیز كلید و اساس فقه است. لذا این كتاب نیز اساس و اصول و كلید ورود به طب حقیقی است و ما آن را اصول طب نامگذاری كردیم. بی‌شك اصولی كه در این كتاب ذكر شده كلید موفقیت است در دست طبیب كه با آن به اسرار طب و حقیقت آن كه همان شناخت نفس ناطقه انسانی است پی خواهد برد. امتیاز ویژه كتاب حقایق الطب بهره‌گیری فوق‌العاده و همه جانبه مؤلف از احادیث و روایات اهل بیت (ع) است كه در جای جای كتاب به چشم می‌خورد. علاوه بر آن مؤلف در این كتاب اسراری را بیان می‌نماید كه این اسرار برگرفته از لب و بطن آیات و روایات است كه پیش از وی احدی اینگونه عمل ننموده است.

این کتاب در حوزه مسائل پزشکی عملی است، و به تشخیص و درمان بیماری‌ها و شرح داروهای مختلف و طرز تهیه آنها پرداخته شده. اهمیت کتاب مزبور در این است که استفاده از یک دارو و درمان شخصاً توسط خود مولف یا یکی از نزدیکانش به ورطه  آزمایش رسیده، و از این جهت به اعتبار کتاب افزوده است.

كتاب جوامع‌‌العلاج كتابی طبی است كه مولف بسیار متبحری در تمامی فنون دارد و نگارش مردی است حكیم و خریطی بی‌مانند در طب كه طب را با كیمیا و نبوغ آمیخته واز تجربه و شهامت برآن رنگی افشانده و به ما هدیه كرده. شیوه بیان و نگارش این كتاب با تمام كتب طبی موجود متفاوت است و سبكی مختصر و آموزشی دارد كه با طریقی بسیار نو و با شیوه‌ای بدیع و كار آمد نگارش یافته است. مطالب این كتاب به بیان درمان بیماری خاصی یا اصلا هیچ بیماری اختصاص ندارد. این كتاب اساس درمان را آموزش می­دهد. جوامع العلاج اساس و شالوده علاج  را بدون اینكه تشخیص بیماری خاصی را در نظر داشته باشد بیان می‌كند. و لذا این كتاب كتابی است اساسی و مرجع در طب كه فراگرفتنش مساوی است با فراگرفتن اساس علاج و درمان تمام بیماریها. همانگونه كه فهم حقایق الطب مساوی بود با فهم تشخیص تمام بیماریها . و لذا هركه جوامع العلاج را خوب بفهمد در بحث درمان به هیچ كتابی نیازمند نخواهد بود.

دمنوش‌های گیاهی موجب افزایش قدرت سیستم ایمنی، تقویت اعصاب و متابولیسم و افزایش کارایی فیزیولوژی بدن می‌شود. تاثیرات درمانی دمنوش‌های گیاهی و راهکارهای آماده‌سازی آن برای تقویت،درمان و پیشگیری از بیماری‌ها، از جمله نکات مهمی است که در این اثر نفیس خواننده با آن آشنا می‌شود.

فهرست کتاب درمان بيماری ها با دمنوش ها و سردنوش ها